Q1. चला ओळखूया:
5.स्वराज्य स्थापना
उत्तरे
(1) शिवरायांचे जन्मस्थान – शिवनेरी किल्ला
(२) आदिलशहाने कर्नाटकातील शहाजी राजाला दिलेली जागा – बेंगलोर
(३) खेळण्यांच्या किल्ल्याला शिवरायांनी दिलेले नाव – विशाळगड
(4) स्वराज्याच्या पहिल्या राजधानीचे नाव – राजगड
(५) शिवरायांनी जावळीच्या खोऱ्यात बांधलेला किल्ला – प्रतापगड
()) सिद्दी जोहरला आदिलशहाने दिलेले पुस्तक – सलाबत खान
()) शिवरायांनी किल्ला आदिलशाही – पन्हाळा यांच्याशी केलेल्या करारानुसार परत केला.
प्रश्न गटात न बसणारा शब्द शोधा
उत्तरे
(1) पुणे, सुपे, चाकण, बंगलोर
(२) फलटणचे जाधव, जावळीचे मोरे, मुधोळचे घोरपडे, सावंतवाडीचे सावंत
(3) तोरणा, मुरुबदेव, सिंहगड, सिंधुदुर्ग
(4) अफजल खान, शायस्ता खान, सिद्दी जोहर, फजल खान
(5) येसाजी कंक, बाजीप्रभू देशपांडे, बाजी घोरपडे, बाजी पासलकर
कालक्रमानुसार खालील घटना लिहा:
(अ) शिवाजी महाराजांचे जावळीवर आक्रमण
(ब) सिद्दी जोहरने पन्हाळ्याला वेढा घातला
(C) शिवाजी महाराज आणि अफझल खान यांची बैठक
(D) निजामशाही उखडली गेली
उत्तर –
(१) निजामशाही उखडली गेली
(२) शिवाजी महाराजांचे जावळीवर आक्रमण
(3) शिवाजी महाराज आणि अफझल खान यांची भेट
(४) सिद्दी जोहरने पन्हाळ्याला वेढा घातला
शहाजी राजाच्या जहागीरचा रहिवासी
पुणे, सुपे, इंदापूर, चाकण
शिवरायांनी सुरुवातीच्या काळात जिंकलेले किल्ले
तोरणा, मुरुंबादेव, कोंढाणा, पुरंदर
ज्या सरदारांनी स्वराज्य स्थापनेला विरोध केला
सावंतवाडीचे सावंत, जावळीचे मोरे, मुधोळचे धोरपडे
प्रश्न आहे तो फक्त एका वाक्यात का लिहावा
(1) शहाजी राजाने मुघलांना कडाडून विरोध केला: कारण –
उत्तर: शहाजी राजाला मुघलांनी दक्षिणेत प्रवेश करू नये अशी तीव्र भावना होती.
(२) शिवकाळात किल्ल्यांना विशेष महत्त्व होते; कारण –
उत्तर: किल्ल्याचा ताबा म्हणजे आसपासच्या भागावर नियंत्रण ठेवता येते.
3) शिवरायांनी मोरे-घोरपडे-सावंत यांची काळजी घेतली: कारण-
उत्तर: या आदिलशाही सरदारांचा स्वराज्य स्थापनेला विरोध होता.
(४) आदिलशाहीचे शासक बडी साहेबिन यांनी अफझलखानाला शिवरायांवर कूच करण्यास सांगितले; कारण.
(५) शिवरायांनी अफझलखानाचा वध केला; कारण –
उत्तर: अफझलखानाने महाराजाला भेट देताना थप्पड मारण्याचा प्रयत्न केला.
(6) नेदोजी पालकर सिद्दी जोहरला वेढा घालण्यात यशस्वी झाले नाहीत; कारण-
उत्तर: नेतोजी पालकर यांच्याकडे सिद्दीच्या सैन्यापेक्षा खूप कमी सैन्य होते.
(7) महाराजांना विशाळगडाकडे कूच करता आले; कारण –
उत्तर: बाजीप्रभू आणि त्याच्या सैन्याने घोडीखिंडी येथे सिद्दीच्या सैन्याला रोखले होते.
प्रश्न. चला लिहू या! (छोटी उत्तरे लिहा.)
(1) शिवाजी महाराजांवर वीरमाता जिजाबाईंनी केलेले विविध संस्कार लिहा.
उत्तर: वीरमाता जिजाबाईंनी शिवाजी महाराजांवर खालीलप्रमाणे विविध संस्कार केले: स्वप्न
(२) शिवाजी महाराजांच्या साथीदारांची आणि सहकाऱ्यांची यादी बनवा.
उत्तर: शिवाजी महाराजांना त्यांचे सहकारी आणि सहकाऱ्यांनी स्वराज्य स्थापनेसाठी मदत केली – (1) येसाजी कंक (2) बाजी पासलकर (3) बापूजी मुद्गल (4) नान्हेकर देशपांडे बंधू (5) कावजी कोंढाळकर (6) जिवा महाला (7) ) तानाजी मालुसरे (8) कान्होजी जेघे (1) बाजीप्रभू देशपांडे (10) दादाजी नरसप्रभू देशपांडे.
(३) शिवाजी महाराज पन्हाळगडावरून कसे सुटले?
उत्तर: जेव्हा सिद्दीच्या वेढ्यातून बाहेर पडणे अशक्य झाले, तेव्हा शिवाजी महाराजांनी सिद्दीशी समेट चर्चा सुरू केली. त्यामुळे वेढा शिथिल झाला. याचा फायदा महाराजांनी घेतला. त्याच्यासारखा दिसणारा शिवा काशीद तरुण महाराजाचा वेष घेऊन पालखीवर बसला. राजदिंडी गेटमधून पालखी मुख्य रस्त्यावरून बाहेर पडली. दरम्यान, शिवाजी राजे आपल्या साथीदारांसह किल्ल्याबाहेर अवघड वाटेवर आले आणि वेढ्यातून निसटून विशाळगडावर गेले.
(4) जावळी जिंकल्याचा शिवाजी राजाला काय फायदा झाला?
उत्तर: स्वराज्य स्थापनेला विरोध करणाऱ्या चंद्रराव मोरे यांचा पराभव करून शिवाजी राजाने जावळीचा पराभव केला. यामुळे त्यांच्यासाठी खालील फायदे होते – (१) स्वराज्याच्या विस्तारामुळे कोकणातील राजांच्या हालचाली वाढल्या. (२) त्याला रायगड किल्ला मिळाला. (३) जावळीला प्रचंड संपत्ती मिळाली. (४) जावळीच्या खोऱ्यात तो एक मजबूत प्रतापगड बांधू शकला.
प्रश्न. शोधा आणि लिहा: (कारणे लिहा.)
(3) शहाजी राजाला ‘स्वराज्य संकल्पक’ म्हणतात.
उत्तर: शहाजी राजे स्वतः एक महान राजकारणी आणि नायक होते. दक्षिणेकडे मोठा प्रदेश जिंकणे हीच मोठी भीती होती. त्याला परकीयांची सत्ता उलथून टाकायची होती आणि स्वराज्य स्थापन करायचे होते. त्यासाठी त्यांनी राजा होण्यासाठी उत्तम शिक्षण देण्यासाठी शिवरायणाची व्यवस्था केली होती. म्हणूनच शहाजी राजाला ‘स्वराज्य संकल्पक’ म्हटले जाते.
(२) शिवरायांनी चिलखताच्या बांधकामाकडे लक्ष दिले.
उत्तर: शिवरायांनी कल्याण आणि भिवंडी जिंकली. या पश्चिम किनाऱ्यावर सिद्दी, पोर्तुगीज आणि ब्रिटिशांचे गड होते. शिवरायांच्या लक्षात आले की जर त्यांना या शक्तींविरोधात लढायचे असेल तर त्यांनी आपले मजबूत चिलखत बांधावे; म्हणून त्याने आपले लक्ष चिलखती इमारतीकडे वळवले.
(३) शिवरायांनी आदिलशहाशी करार केला
उत्तर: शिवाजी महाराजांची काळजी घेण्यासाठी आदिलशहाने पाठवलेल्या सिद्दी जौहरने पन्हाळगडाला वेढा घातला होता. त्याचवेळी मुघल बादशहा औरंगजेबाने त्यांच्यावर हल्ला करण्यासाठी शैस्तखाना पाठवला. घेरावातून पळून गेल्यानंतर महा